ส้มตำ ยังไม่พบหลักฐานแน่ชัดว่า มะละกอดิบนำมาปรุงเป็นส้มตำครั้งแรกเมื่อใด หากพิจารณาที่มาของส่วนประกอบต่าง ๆ ของส้มตำแต่ละชนิด จะเริ่มเห็นความเป็นมาของส้มตำ เริ่มจาก ‘มะละกอ’ เป็นพืชที่มีถิ่นกำเนิดในอเมริกากลาง ชาวสเปนและโปรตุเกสนำมาปลูกในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้น ในขณะที่ชาวฮอลันดาสันนิษฐานว่า อาจนำพริกเข้ามาเผยแพร่ในเวลาต่อมา ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ได้มีทูตชาวฝรั่งเศสมาเยือนกรุงศรีอยุธยา และได้เขียนบันทึกว่า มะละกอได้กลายเป็นพืชพื้นเมืองชนิดหนึ่งของสยามไปแล้ว และได้กล่าวถึงกระเทียม มะนาว มะม่วง กุ้งแห้ง ปลาร้า ปลากรอบ กล้วย น้ำตาล แตงกวา พริก ถั่วชนิดต่าง ๆ ที่ล้วนสามารถใช้เป็นส่วนประกอบสำหรับปรุงส้มตำได้

ส่วนในตำราอาหารเก่าอย่าง ‘ตำรับเยาวภา’ ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเยาวภาพงศ์สนิท มีอาหารที่เรียกว่า ‘ข้าวมันส้มตำ’ มีส่วนประกอบสำคัญคือ ข้าวมันหุงด้วยกะทิ และส้มตำซึ่งใช้มะละกอเป็นหลัก แต่มีส่วนผสมของกุ้งแห้งกับถั่วลิสงป่นมากกว่าสูตรของคนอีสาน และปรุงรสชาติแบบนุ่มนวล รสไม่จัด และค่อนข้างมีรสหวานนำ

ส้มตำในภาษาลาวมีชื่อเรียกว่า ตำหมากหุ่ง หรือตำบักหุ่ง (หมากหุ่ง หมายถึง มะละกอ) บางครั้งถูกเรียกว่า ตำส้ม ซึ่งคำว่า ส้ม แปลว่า เปรี้ยว ดังนั้นคำว่า ส้มตำ จึงเป็นคำภาษาลาวที่ถูกนำมาเรียกโดยคนไทย สื่อถึงอาหารประเภทตำที่มีรสชาติเปรี้ยว