แกงเผ็ดร้อนรสจัดที่เป็นอาหารพื้นบ้านของไทย คำว่า ‘โคล้ง’ สันนิษฐานว่า มีที่มาจากชื่อแกงโบราณคือ ‘โพล้ง’ ที่ใช้วัตถุดิบใกล้เคียงกับต้มโคล้งในปัจจุบัน เนื่องจากมีลักษณะและรสชาติคล้ายต้มยำ แต่ต่างเมนูกัน ต้มโคล้งมักใช้ปลาย่าง หรือปลากรอบ ในขณะที่ต้มยำจะใช้ปลาสด หรือกุ้งสด และต้มโคล้งจะใช้มะขามเปียก หรือมะม่วง สำหรับปรุงรสเปรี้ยว ต่างจากต้มยำที่ใช้มะนาว

ที่มาของเมนูต้มโคล้งเกิดจากวิถีชีวิตคนไทยสมัยก่อน เมื่อหาปลาได้จำนวนมากในฤดูน้ำหลาก และไม่ทราบว่าจะเก็บอย่างไร จึงหาวิธีถนอมอาหารเพื่อให้เก็บไว้ได้นาน เช่น การใส่เกลือตากแดด ทำปลาเค็ม ปลาร้า และอื่น ๆ รวมถึงปลาย่าง ภายหลังปลาย่างถูกนำมาปรุงต่อยอดเป็นแกง ใส่พริกชี้ฟ้าแห้งที่ฉีกเป็นชิ้น ๆ ลงไป กลายเป็นเมนูต้มโคล้งในที่สุด ปลาย่างและพริกชี้ฟ้าแห้งจะทำให้ต้มโคล้งมีกลิ่นหอมต่างจากต้มยำ และปรุงสะดวกกว่า เพราะส่วนใหญ่จะใช้ของแห้งที่สามารถตุนไว้ในครัวได้ ไม่ว่าจะเป็นปลากรอบ มะขามเปียก พริกชี้ฟ้าแห้ง หัวหอมแดง รวมถึงพืชผักสวนครัวที่คนไทยนิยมปลูกหรือมักมีไว้ไม่ขาดมือ เช่น ข่า ตะไคร้ ใบมะกรูด และพริกขี้หนู